Chelidonium
maius (majus) L.
glistnik jaskółcze ziele rodzina: makowate Papaveraceae dawniej określany jako Dar Niebios (coeli donum, stąd nazwa rodzajowa chelidonium) |
Zioła w praktycznej terapii |
dr Henryk St. Różański Akademia Medyczna im. K. Marcinkowskiego Zakład Historii Nauk Medycznych Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. Roman Meissner |
Opis botaniczny |
Roślina wieloletnie dorastająca
do 90 cm wys.; łodyga wyprostowana, mocna, rozgałęziona, owłosiona;
liście pierzastosieczne, dolne - ogonkowe, górne - siedzące, z wierzchu
zielone, pokryte srebrnym delikatnym nalotem, od spodu siwe, owłosione;
odcinki liści jajowate, nierówno-wrębno-karbowane, u nasady często
zbiegające się; ogonki liściowe owłosione; włoski biało-siwe; kwiaty
umieszczone na szczytach pędów; płatki korony żółte; działek kielicha
2, wcześnie odpadające, prawie kuliste; płatków korony 4, również
koliste, całobrzegie, w górze rozszerzone; owoc - pękająca wzdłuż
torebka w kształcie strączka; nasiona czarne, na przekroju białe, w
smaku słodkie i jednocześnie gorzkie, opatrzone w białe ciałko -
mięsisty wyrostek zwabiający mrówki; nasiona glistnika są rozsiewane
przez mrówki. Kwitnie od maja do października. Roślina pospolita w
całym kraju; rośnie w lasach, na ich skrajach, w zaroślach, nad
brzegami wód, w ogrodach, niekiedy występuje masowo. Preferuje gleby
wilgotne, zasobne w azot i wapń i miejsca zaciszne. |
![]() Chelidonium majus L. (Krosno-Turaszówka, skraj lasu liściastego), fot. Krzysztof Gajewski, 1992 r. |
Surowiec |
Surowcem jest ziele i korzeń Herba et Radix Chelidonii. Korzenie
należy pozyskiwać jesienią, na przedwiośniu lub wiosną. Ziele powinno
się zbierać przed i w czasie kwitnienia. Z praktyki wnioskuję, że ziele
można zbierać do lipca, późniejsze żółknie i brunatnieje w trakcie
suszenia i przez to traci swoje właściwości. Najbardziej wartościowe
jest ziele majowe i czerwcowe. Zebrane ziele polecam suszyć w ciepłym,
ciemnym i przewiewnym miejscu, bowiem lubi się zaparzać
i żółknąć gdy jest suszone w grubej warstwie. Dobrze wysuszone ziele ma miły zapach i naturalna zieloną barwę. Korzenie po oczyszczeniu z
gleby trzeba szybko wymyć pod bieżącą wodą i osuszyć na bibule lub
bawełnie, po czym wysuszyć w temperaturze 30-50o C.
Niektóre preparaty galenowe sporządza się ze świeżego surowca (intrakt
glistnikowy Intractum Chelidonii).W warunkach domowych nadaje się do tego piekarnik elektryczny nastawiony na 50o C. |
Składniki aktywne |
Glistnik zawiera alkaloidy
0,5-4%, przy czym w zielu jest 0,5-1,5% alkaloidów, a w korzeniach i
niedojrzałych owocach zawartość alkaloidów może wynosić 3-4%. W owocach
i nasionach występuje chelidonina, chelerytryna i berberyna. Alkaloidy
są zlokalizowane głównie w przewodach mlecznych w postaci soli z
kwasami: jabłkowym, cytrynowym, chelidonowym, bursztynowym. Pomarańczowy sok wydostający się z uszkodzonej rośliny zawiera 18 alkaloidów. Alkaloidy glistnika jaskółczego ziela można podzielić na 4 grupy chemiczne: 1. Alkaloidy pochodne benzofenantrydyny: chelidonina, homochelidonina, metoksychelidonina, chelitrydyna (cheletrydyna), sangwinaryna, chelerytryna 2. Alkaloidy pochodne protopiny: protopina, alfa- i beta-allokryptopina 3. Alkaloidy pochodne protoberberyny: berberyna, koptyzyna, stylopina 4. Alkaloidy chinolizydynowe: sparteina Glistnika zawiera również aminy biogenne, karoten (15 mg%), witaminę C (170 mg%), śluzy, olejek eteryczny (0,01%), żywice, flawonoidy, fenolokwasy (kwas kawowy, kwas cynamonowy, kwas gentyzynowy, kwas ferulowy, kwas kumarynowy), cholinę, enzymy proteolityczne, lektyny, glikogen. Materiałem zapasowym glistnika jest glikogen (typowy dla tkanek zwierzęcych), a nie skrobia. Tłumaczy to właściwości mrozoodporne glistnika (jaskółcze ziele w okresie zimowym zachowuje zieloną barwę i nie zamiera pod śniegiem). |
![]() Chelidonium majus L. (Krosno-Suchodół, Dolina rzeki Lubatówka, 1994 r., fot. Henryk Różański) |
Działanie, zastosowanie, preparaty |
Alkaloid sangwinaryna obecna
między innymi w glistniku jaskółczym zielu obecnie zyskała rozgłos w
nauce. Współczesne badania potwierdziły właściwości lecznicze
Sanguinaria canadensis, Chelidonium majus, Macleaya cordata i Macleaya
microcarpa opisywane w dawnych pracach. Okazało się, że
sangwinaryna
jest promotorem apoptozy komórek nowotworowych (programowanej śmierci
komórki), posiada właściwości antyproliferacyjne (antypodziałowe) w
stosunku do komórek nowotworowych, inhibitorem przerostu komórek
epidermalnych i reakcji autoagresji. Potwierdziło to przeciwnowotworowe
właściwości glistnika.
Od dawna wiedziano również, że
alkaloidy glistnika hamują wzrost i
rozwój grzybów, bakterii, wirusów i pierwotniaków. Wprowadzono nawet do
lecznictwa preparaty typu Chelivag, czy Chelifungin zawierające wyciąg
z glistnika. Obecnie są stosowane w medycynie nowoczesne leki
przeciwwirusowe, np. Di-Sancor (Biosome Laboratories Inc.) -
Trimolecular benzophenanthridine alkaloids tójmolekularne alkaloidy
benzofenantrydynowe ampułki zawierające roztwór berberyny,
chelidoniny, nitydyny, chelituliny, koptyzyny, sangwilutyny,
sangwinaryny.
Di-Sancor hamuje rozwój wirusów HIV.Popularnym lekiem
przeciwnowotworowym zawierającym alkaloidy glistnika
jaskólczego ziela jest Ukrain (produkt ukraiński, UACI). Działa on
antymitotycznie w stosunku do guzów nowotworowych, hamuje angiogenezę
(unaczynianie tkanki nowotworowej).
Stosowany w leczeniu raka
trzustki, jelita grubego, piersi, odbytu,
pęcherza moczowego, gruczołu krokowego, białaczek i in.
Ukrain podaje się pozajelitowo, najlepiej w okolice nowotworu, w dawce
10 mg co drugi dzień, do łącznej dawki 100 mg. Kuracje zaleca się
przeprowadzić 3-krotnie. |
Wskutek
wycofywania
antybiotykowych stymulatorów wzrostu ASW wiele firm zaczęło poszukiwać
alternatyw, które przyniosą równie skuteczne wyniki w produkcji
zwierzęcej. W pierwszej kolejności wykorzystano historyczne wyniki
badań nad alkaloidami i fitoncydami oraz dawne zastosowania roślinnych
substancji w medycynie w przypadku rozmaitych infekcji. Tutaj warto
wspomnieć, że do alternatyw antybiotykowych stymulatorów wzrostu
opartych między innymi na sangwinarynie, chelidoninie i chelerytrynie
należą Sangrovit
(Phytobiotics), zawierający 2 alkaloidy izochinolinowe, któch źródłem
jest Sanguinaria sp., a także
Herbiplant (LNB Poland) i niektóre Meridole (LNB Poland) oparte na 22
alkaloidach izochinlinowych zawartych w Chelidonium majus, Macleaya cordata i Macleaya
microcarpa. Oba produkty są silnie
skoncentrowane i daje się je do paszy w dawce 50-400 g/tonę (zależnie
od grupy zwierząt). |
![]() |
Wyciągi z ziela glistnika są
silne i pewne w działaniu pod warunkiem, ze surowiec zostanie pozyskany
i przetworzony w prawidłowy sposób, a preparat podany w odpowiedniej
dawce. Od dawna składniki glistnika a porównywane do papaweryny, morfiny i kodeiny. Wszechstronne i niezawodne właściwości glistnika, sprawiły, że nazwano go Darem Niebios (coeli donum, stąd nazwa chelidonium). Glistnik jaskółcze ziele został opisany na Papirusie Ebersa (ok. 1550 r. p.n.e.), ponadto przez Dioskuridesa, Pliniusza Starszego, Alberta Wielkiego, św. Hildegardę, Mathiolusa i Paracelsusa, co świadczy o wielkim znaczeniu tej rośliny w medycynie. |
Preparaty glistnikowe przyjęte
doustnie działają uspokajająco, spazmolitycznie (rozkurczowo) na
mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane, rozluźniająco, przeciwlękowo,
przeciwbólowo, przeciwdrgawkowo, przeciwstresowo i nasennie (10 ml
nalewki lub intraktu, 100 ml naparu). Glistnik jest silnym środkiem żółciopędnym, żółciotwórczym i hepatoprotekcyjnym (ochraniającym miąższ wątroby, antyhepatotoksycznym zapobiegającym uszkodzeniu wątroby). Szybko znosi kolkę żółciową, żołądkową i jelitową. Nalewka i intrakt glistnikowy znoszą również kolkę nerkową. Alkaloidy glistnika rozszerzają drogi oddechowe i naczynia wieńcowe, ułatwiają oddychanie. Sparteina i inne alkaloidy mają wpływ przeciwarytmiczny, zapobiegają migotaniu przedsionków i komór, znoszą częstoskurcz napadowy. Chelidonina, sangwinaryna, berberyna i chelerytryna hamuja wzrost i rozwój chorobotwórczych pierwotniaków, grzybów, bakterii i wirusów. Ponadto mają właściwości cytotoksyczne i antymitotyczne, przez co należą do substancji przeciwnowotworowych. Berberyna i chelidonina dodatkowo dają efekt przeciwbiegunkowy. Równocześnie jednak alkaloidy te wywołują skurcze macicy, dlatego nie wolno podawać preparatów glistnika kobietom ciężarnym. Kwas kawowy i ferulowy zawarte w glistniku mają właściwości przeciwzapalne, ochronne na miąższ wątroby, immunostymulujące, przeciwmiażdżycowe, antyagregacyjne (zapobiegające zlepianiu się krwinek), fungistatyczne (hamujące wzrost grzybów) i bakteriostatyczne. Wyciągi wodne i wodno-alkoholowe zastosowane zewnętrznie (wcieranie, okłady) działają przeciwzapalnie i znieczulająco, co może być wykorzystane w zwalczaniu bólu reumatycznego i artretycznego. Preparaty glistnika są zalecane w leczeniu kamicy żółciowej i moczowej, stanów bólowych pooperacyjnych po usunięciu pęcherzyka żółciowego, żółtaczki, wirusowego zapalenia wątroby, stanów zapalnych układu moczowo-płciowego, puchliny wodnej, schorzeń śledziony i trzustki. Glistnik likwiduje bolesne miesiączki, równocześnie jednak pobudza miesiączkowanie, co objawia się bardziej obfitymi krwawieniami menstruacyjnymi. Zewnętrznie intrakt świeży sok z glistnika może być wykorzystany do leczenia opryszki, gruźlicy skóry, kłykcin, brodawek, trudno gojących się ran, hemoroidów, świerzbu, nużycy oraz do usuwania piegów lub plam na skórze. Glistnik przeciwdziała zastojom żółci i wytrącaniu się złogów w układzie żółciowym. Wodno-alkoholowe wyciągi z glistnika znakomicie radzą sobie z infekcjami dróg płciowych. Istnieją doniesienia o przeciwalergicznym i przeciwświądowym działaniu glistnika po zastosowaniu zewnętrznym i wewnętrznym. Napar z glistnika podnosi stężenie hemoglobiny we krwi, poprawia krążenie wieńcowe, mózgowe i obwodowe (w kończynach), zwłaszcza przy stanach skurczowych naczyń i skokach ciśnienia krwi. Glistnika nie wolno jednak stosować przy jaskrze. Warto tutaj wspomnieć o doświadczeniach prof. A. Aminiewa, który wykorzystywał glistnik do leczenia polipowatości jelita grubego i żołądka. W tym celu sporządzał macerat ze świeżego, roztartego ziela (50 g na 500 ml wody o temp. 37o C). Po 3-5 godzinach macerat należy przefiltrować i podać doodbytniczo po uprzednim zastosowaniu lewatywy oczyszczającej jelito. Lewatywę z maceratu glistnikowego należy podawać co 2 dni, 3-4- krotnie. W przypadku polipowatości żołądka podawał pacjentom doustnie 30-50 g świeżego roztartego ziela po uprzednim rozprowadzeniu w niewielkiej ilości lekko zalkalizowanej wody. |
![]() wzory strukturalne: sangwinaryna, chelerytryna i chelidonina |
|
![]() Chelidonium majus L. |
Patrz także: krwiowiec kanadyjski - Sanguinaria canadensis L. |
Dokument i receptury chronione prawami
autorskimi Henryk Różański Poznań 2001-2005 |